تاریخچه سیستم های پستی، زمانی که یک سرویس پستی یا پیک برای ارسال پیام از یک فرد در مکانی به فرد دیگر در مکان دیگر استفاده می شود، با اختراع نوشتن شروع می شود و ممکن است یکی از دلایل اختراع نوشته ها باشد.

در این مقاله ابتدا به بررسی خلاصه ای اجمالی از تاریخچه سیستم پستی در جهان می پردازیم و سپس به تاریخچه چاپارخانه و پست در ایران باستان می پردازیم.

 

تاریخچه چاپارخانه و پست در ایران باستان

نوشتن حداقل 9500 سال پیش در بین النهرین آغاز شد و شامل استفاده از نشانه های گلی، توده های گل پخته شده با نقاط یا خطوطی بود که مقادیری از کالاها را نشان می داد. یک پیک می‌توانست یک ژتون فروشنده به ازای هر تعداد بوشل غلات یا به همان تعداد لیوان روغن زیتون بیاورد، و فروشنده ژتون‌ها را همراه با کالا برای خریدار ارسال می‌کرد. آن را به عنوان بارنامه عصر برنز در نظر بگیرید.

در حدود 3500 تا 3100 قبل از میلاد در دوره اوروک، شبکه تجارت بین النهرین سر به فلک کشیده بود و آنها ژتون های سفالی خود را در صفحات نازک سفالی پیچیده بودند که سپس پخته می شدند. این پاکت‌های بین‌النهرین، که bullae نامیده می‌شوند، برای جلوگیری از تقلب طراحی شده‌اند تا فروشنده مطمئن باشد که مقدار صحیح کالا به دست خریدار می‌رسد. در نهایت، نشانه‌ها حذف شدند و از یک تبلت با نشانگرها استفاده شد – و سپس نوشته واقعا بلند شد.

 

سیستم پستی

اولین استفاده مستند از یک سیستم پستی – پیک های تعیین شده با حمایت دولت که برای انتقال پیام ها مورد اعتماد بودند – حدود 2400 سال قبل از میلاد مسیح بود. در مصر، فراعنه از پیک ها برای ارسال فرمان به سراسر قلمرو ملی استفاده می کردند. اولین پست باقی مانده نیز یک پست مصری است که قدمت آن به 255 قبل از میلاد می رسد. قبل از میلاد، از حافظه پنهان پاپیروس Oxyrhynchus بازیابی شد.

احتمالاً از همین نوع خدمات پیک برای اداره مالیات و ردیابی مناطق دوردست اکثر امپراطوری ها، مانند امپراتوری ایرانی هلال حاصلخیز (500-220 قبل از میلاد)، سلسله هان در چین (306 قبل از میلاد تا 221 پس از میلاد)، استفاده می شد. امپراتوری اسلامی (622–1923 پس از میلاد) در عربستان، امپراتوری اینکاها در پرو (1250–1550 پس از میلاد) و امپراتوری مغول در هند (1650–1857 پس از میلاد). علاوه بر این، بدون شک پیام های حمایت شده توسط دولت در امتداد جاده ابریشم بین بازرگانان امپراتوری های مختلف، احتمالاً از زمان پیدایش آن در قرن 3 قبل از میلاد، منتقل می شد.

اولین پاکت هایی که از چنین پیام هایی در برابر چشمان کنجکاو محافظت می کرد از پارچه، پوست حیوانات یا قسمت هایی از سبزیجات ساخته شده بود. پاکت کاغذی در چین ساخته شد ، جایی که کاغذ در قرن دوم قبل از میلاد اختراع شد. از پاکت های کاغذی معروف به چی پو برای نگهداری هدایای پول استفاده می شد.

 

تولد سیستم های پست الکترونیکی مدرن

در سال 1653، ژان ژاک رنوار د ویلایر فرانسوی (1607-1691) یک سیستم پستی را در پاریس تأسیس کرد. او صندوق‌های پستی را تنظیم می‌کرد و هر نامه‌ای را که در آن‌ها قرار می‌گرفت، در صورت استفاده از پاکت‌های پستی که او می‌فروخت، تحویل می‌داد. کسب و کار De Villayer زمانی دوام نیاورد که یک فرد حیله گر تصمیم گرفت برای ترساندن مشتریانش موش های زنده را در صندوق های پستی قرار دهد.

رولند هیل (1795-1879)، یک مدیر مدرسه از انگلستان، تمبر پستی چسبنده را در سال 1837 اختراع کرد و به همین دلیل به او نشان شوالیه اعطا شد. با تلاش او، اولین سیستم تمبر پستی جهان در انگلستان در سال 1840 منتشر شد. هیل اولین نرخ یکنواخت پستی را بر اساس وزن و نه اندازه ایجاد کرد. تمبرهای هیل پیش‌پرداخت هزینه پست را هم ممکن و هم عملی کرد.

امروزه اتحادیه جهانی پست، که در سال 1874 تأسیس شد، شامل 192 کشور عضو است و قوانینی را برای تبادل پست بین المللی تعیین می کند.

 

 

اولین کاتالوگ سفارش پستی

اولین کاتالوگ سفارش پستی در سال 1872 توسط آرون مونتگومری وارد (1843-1913) توزیع شد که کالاها را عمدتاً به کشاورزانی می فروخت که برای تجارت به شهرهای بزرگ مشکل داشتند. وارد کسب و کار خود در شیکاگو را تنها با 2400 دلار شروع کرد. اولین کاتالوگ شامل یک ورق کاغذ 8 اینچ در 12 اینچ با فهرست قیمتی بود که جزئیات کالاهای فروش را با دستورالعمل های سفارش نشان می داد. سپس کاتالوگ ها به کتاب های مصور تبدیل شدند. در سال 1926، اولین فروشگاه خرده فروشی مونتگومری وارد در پلیموث، ایندیانا افتتاح شد. در سال 2004، این شرکت مجدداً به عنوان یک شرکت تجارت الکترونیک راه اندازی شد.

 

اولین مرتب کننده ایمیل خودکار

موریس لوی، دانشمند الکترونیک کانادایی، در سال 1957 یک مرتب کننده نامه خودکار اختراع کرد که می توانست 200000 نامه را در ساعت پردازش کند.

اداره پست کانادا، لوی را مأمور طراحی و نظارت بر ساخت یک سیستم جدید الکترونیکی و کامپیوتری مرتب‌سازی پست الکترونیکی برای کانادا کرده بود. یک مرتب‌کننده مدل دست‌ساز در اداره پست اتاوا در سال 1953 آزمایش شد. کار کرد، و در سال 1956 یک دستگاه رمزگذاری و مرتب‌سازی نمونه‌ای که قادر به جابجایی تمام نامه‌های تولید شده توسط شهر اتاوا بود توسط تولیدکنندگان کانادایی ساخته شد. این می‌تواند نامه‌ها را با سرعت 30000 نامه در ساعت پردازش کند و ضریب گمشده آن کمتر از یک در 10000 نامه باشد.

 

ایرانیان و سازمان پست قدیمی

یک سازمان اداری منظم برای ابلاغ پیام در ایران در زمان داریوش هخامنشی به دلیل وسعت قلمرو حکومتی تشکیل شد. با ورود اسلام به ایران و حکومت مسلمانان، نظام اداری دستخوش تغییراتی شد. بدین ترتیب یک سامانه پیام رسان به نام «دیوان برید» اطلاعات محرمانه دادگاه را به سرزمین های خلافت اسلامی مخابره می کرد.

چاپخانه ها با تأسیس سلسله صفویه به طور منظم و مستمر فعالیت می کردند. آنچه در دوره پیش از قاجار در نظام اداری اطلاعات مهم است، انحصار آن در دست دولت است. یعنی ارسال و دریافت پیام ها و نامه های متعلق به دادگاه و نهادهای وابسته به آن.

به این ترتیب مردم قادر به استفاده از سامانه و سازمان پیام رسانی نبودند و هیچ ساختاری برای پاسخگویی به نیازهای مردم در این زمینه وجود نداشت. اگر پیامی بین مردم منتقل می شد فقط بر اساس تاکتیک ها و روش هایی بود که اندیشیده بودند و البته ساختار منظمی هم نداشت. این وضعیت در دوره قاجار با ورود فرهنگ و تمدن غرب و آشنایی با اروپا و گسترش نیازهای مردم تغییر کرد.

 

وضعیت و حقوق پستچیان چاپار

ایده تأسیس این پست در زمان فتحعلی شاه مطرح شد که ظاهراً ادامه پیدا نکرد. به گفته حسین محبوبی اردکانی در کتاب «تاریخ نهادهای تمدن جدید در ایران»، ایرانیان در آن زمان آنقدر با پست جدید ناآشنا بودند که شاه قاجار فکر نمی کرد چنین سازمانی وجود داشته باشد. حاج میرزا ابوالحسن خان شیرازی «در اروپا پست را دیده بود، برای فتحعلی شاه توضیح داد و شاه فکر کرد که او را مسخره می‌کند، می‌خواهد حاجی را بکشد، تا اینکه سرگور اوزلی حرف او را تأیید کرد».

دولت قاجار در عصر امیرکبیر در راستای سایر اقدامات اصلاحی در زمینه های اقتصادی، اجتماعی و نظامی به پست و تعمیم آن نیز توجه داشت. امیرکبیر بر اساس اطلاعیه ای در روزنامه وقایع اتفاقیه دستور داد چاپخانه های دولتی (چاپار) در اختیار مردم قرار گیرد.

او شبکه‌های چاپارخانه‌های منظم (چاپارخانه) را راه‌اندازی کرد و طی فرمانی به چاپارها دستور داد که هر ماه دو بار یکی در آغاز و دیگری در پانزدهم ماه به هشت منطقه اصلی کشور: آذربایجان، فارس، گیلان، مازندران، کرمان، خراسان، استرآباد و کرمانشاه. اطلاعیه ای در این خصوص در شماره دوم روزنامه وقایع اتفاقیه منتشر شده است. «کسانی که می خواهند نامه بفرستند باید آن را به چاپارخانه بیاورند و به ناظران تحویل دهند. روزی که چاپار می رسید، هرکس که پست داشت، آن را تحویل می گرفت و تحویل مردم به تأخیر نمی افتاد».

کار و شغل این چاپارها سخت بود. در زمستان و تابستان، آنها مجبور بودند مسافت های طولانی و گاه طاقت فرسا را ​​با عجله طی کنند و پیام ها را به سرعت تحویل و برگردانند. در صورت تأخیر باید دلیل قانع کننده ای می داشتند وگرنه توبیخ می شدند. مری شیل، همسر وزیر مختار انگلیس در ایران در زمان ناصرالدین شاه، در سفرنامه خود به وضعیت این چاپارها اشاره کرده و نوشته است: «در خز و کلاه پیچیده شده، باید مسیر 5 کیلومتری را طی کنند. بین تهران و ارزروم در ده روز بعد توقف می کنند و در حالی که چشمانشان به دلیل خستگی مفرط و بی خوابی و سرمازدگی نزدیک به کوری است، از همان مسیر به تهران باز می گردند. در صورتی که مدت سفر بیش از ده روز باشد و نتوانند عذر موجهی برای تاخیر خود بیاورند، پاسخگو خواهند بود.

با وجود همه این مشکلات، آنها اسب های جوان و تازه ای نداشتند که کار آنها را دشوارتر می کرد. همچنین دستمزد و درآمد ناچیز آنها با سختی های شغلی همخوانی نداشت.

مری شل از چاپار یاد می کند که در کار خود مهارت زیادی داشت و در این کار بسیار معروف شده بود. او از «ملک محمد بیک» نوشت که توانسته است 1200 کیلومتر مسیر را تنها در 7 روز طی کند. با تمام این اوصاف حقوق این چاپارهای تندرو بسیار کم بود و از یک لیر در سال فراتر نمی رفت.

اولین رئیس چاپارخانه قاجار

پست جدید، همانطور که امروزه مشاهده می شود، تا زمان امیرکبیر و حتی تا ورود بلژیکی ها به ایران برقرار نبود، اما فعالیت چاپارخانه و چاپارس که مهمترین سیستم ارتباطی در گذشته بود، ادامه یافت. به صورت منظم و گسترده

امیرکبیر پست و سامانه پیام رسان را از انحصار خارج کرد و جهانی کرد. اولین رئیس چاپارخانه شخصی به نام «شفیع خان چاپارچی باشی» بود که با توجه به سمتش به «بشیرالدوله» ملقب شد. پس از فوت او در سال اول، چند نفر این کار را بر عهده گرفتند تا اینکه در سال ۱۲۵۰ امین الملک عهده دار چاپارخانه شد.

او در روزنامه «ایران» لباس و نشان ویژه همه چاپارهای دولتی را اعلام کرد. اندکی بعد استفاده از تمبر و میزان تعرفه خدمات چاپار برای مردم مشخص شد. قبلاً برای حروف از مهر استفاده نمی شد و چاپارها فقط حروف را مهر می زدند. مقامات و دفاتر پست نامه ها را با تمبرهای رنگی با طرح های مختلف و با ارزش های پولی متفاوت مهر می کردند.

 

پست جدید ایران و نظم اتریش

امین الملک رئیس چاپارخانه بود تا اینکه ناصرالدین شاه در سفری به اروپا، یک اتریشی به نام گوستواری را در اگزبرگ به عنوان مدیر پست استخدام کرد. گوستواری به ایران آمد و پس از مدتی فعالیت خود را با برگزاری کلاس آموزشی برای آموزش کارمندان آغاز کرد، زیرا ایرانی ها با اصول سیستم پست اروپا آشنایی نداشتند و لازم بود چنین کلاسی راه اندازی شود که در آن فقط دوازده نفر مردم پذیرفته شدند آنها خواندن کلمات لاتین روی پاکت نامه و اقلام پستی و همچنین نحوه کار در دفاتر پست را یاد گرفتند. این نماینده اتریشی سپس موارد دیگری از جمله لباس فرم خبرنگاران، تهیه تمبر و ایجاد پست آزمایشی بین تهران و شمیران را در دستور کار قرار داد.

به گفته محبوبی اردکانی در کتاب «تاریخ نهادهای متمدن جدید»، پست ایران در دوران فعالیت گوستواری به طور منظم فعالیت می کرد. سفر به رشت و تبریز جهت اطلاع از موانع موجود و از همه مهمتر تهیه مقررات پستی و ایجاد تمبر و شعبه برای فروش آنها در برخی نقاط کشور، تهیه و نصب صندوق پستی در تهران که در نتیجه استفاده از پست محبوب شده است» از جمله فعالیت های وی نام برد.

 

پستچی ها و شیپورهایشان

نحوه کار پستچی ها و چاپارها در زمان گوستواریه به این صورت بود: نامه را در کیسه زینی که به اسب خود می بستند می گذاشتند. با رسیدن به مقصد با نواختن شیپور ورود خود را اعلام می کردند. سپس نامه ها را به گیرندگان می دادند و اگر نامه بدون علامت بود در ازای دریافت پول شخصا مهر می زدند.

دولت ایران با نظم و انضباط گسترده خود در امور پستی و محموله، به دفتر اتحادیه بین المللی پست (ICU) در سوئیس اطلاع داد که می خواهد به عضویت این اتحادیه درآید. درخواست دولت خیلی زود عملی شد. ایران در 11 رمضان 1296 به اتحادیه عمومی پست جهان پیوست.

نام اداره پست به دستور ناصرالدین شاه به «وزارت پست» تغییر یافت. ناصرالدین شاه بار دیگر این سمت را به میرزا علی خان امین الدوله واگذار کرد. طبق منابع تاریخی، امین الدوله برای ادارات زیرمجموعه خود ساعات کار معین و برای کارمندان آنها مستمری تعیین کرد. از نظر دریافت و تحویل نامه و امانات پستی با تصدیق ناظم الاسلام کرمانی و ادوارد براون دستور خاصی وجود داشت تا در مدت هشت روز مرسوله به مقصد (کرمان) برسد و به تهران بازگردد. دولت همچنین سالانه مبلغی را برای تعمیر و تهیه تجهیزات چاپارخانه برای جاده های دولتی و برخی لوازم برای اسب چاپارخانه پرداخت می کرد. مثلاً به هر چاپارخانه 20 تومان نقد به همراه ده خروار غله و ده خروار کاه پرداخت می شد.

میرزا علی خان امین الدوله سه بلژیکی به نام های نوز، پریم و انگلس را برای اداره گمرک ایران به خدمت گرفت. نوز بعدها وزیر پست و گمرک شد. بلژیکی ها نظم مناسبی را در اداره پست ایجاد کردند که برای مدت طولانی حفظ شد. اداره پست در زمان محمدعلی شاه قاجار از گمرک جدا شد. وزارت پست در واقع یکی از شش وزارتخانه ای بود که برای اولین بار برای اداره امور کشور به وجود آمد. نام این وزارتخانه با اختراع تلگراف به وزارت پست و تلگراف و با ورود تلفن به ایران به وزارت پست و تلگراف و تلفن تغییر یافت.

 

اولین خودروهای چاپار

چاپارها ابتدا اسب و شتر و بعدها گاری حمل می کردند. اسب ها و گاری ها نیز متعلق به افرادی بود که این پست را گرفته بودند. جعفر شهری در کتاب «تهران قدیم» از این گاری‌های پستی یاد می‌کند و می‌نویسد: «این گاری نیز شبیه گاری‌های تجاری بود، با این تفاوت که در یک روز تا 24 فرسخ می‌رسید و جز عوض کردن اسب و غذا خوردن متوقف نمی‌شد. و به طور موقت استراحت می کردند و لازم بود همیشه دو یا چند پلیس برای محافظت از محموله پستی همراه خود باشند.

به همین دلیل، معین الملک به روسای استان ها نیز توصیه کرد که وضع مالی خوبی داشته باشند. با این حال، همانطور که مری شیل اشاره کرده است، همه جا اینطور نبود. هانری رنه دالمانی، جهانگرد و باستانی فرانسوی که در آغاز سلطنت محمدعلی شاه به ایران سفر کرد، در سفرنامه «از خراسان تا بختیاری» می نویسد: «علاوه بر انعقاد قرارداد حمل و نقل کالا و وسایل سفر . با اپراتور چاپارخانه خالی از مشکل نیست. در چاپارخانه انواع و اقسام وسایل نقلیه در وسط حیاط پراکنده بود و ما اجازه داشتیم یکی از آنها را انتخاب کنیم. کرایه حمل بار ثابت نیست و بستگی به خواسته رئیس چاپارخانه دارد. به طور کلی هر مسافر حق حمل 15 کیلو را دارد که مقدار بسیار کمی است.

 

تمبر؛ نشانه استقلال

استفاده از تمبر در ابتدا مرسوم نبود. ماموران چاپارخانه فقط برای نامه ها و بسته های پستی از مهر استفاده می کردند. بر اساس منابع تاریخی، رواج تمبر در ایران و آشنایی ایرانیان با آن به زمان پست بریتانیا در سواحل جنوبی باز می گردد. مدیر چاپارخانه ایران به تقلید از آن کار، تمبری برای پست ایران ترتیب داد.

به گفته محبوبی اردکانی، او یک سری تمبر برای پست ایران سفارش داد که در چاپخانه برد پاریس چاپ می شد. شیر و خورشید بر آن مهر زده شده و در چهار گوشه تمبر قیمت نوشته شده است. مرتضی راوندی در کتاب تاریخ اجتماعی ایران می نویسد: «در سال 1285 هیئتی از تهران به پاریس رفت تا با وزارت پست و تلگراف فرانسه برای مطالعه و سفارش تمبر مذاکره کند. در نهایت شخصی به نام «بار» چند نمونه تهیه کرد.»

این تمبرهای دندانه دار که به گفته علی اصغر شمیم ​​در کتاب «ایران در زمان قاجاریه» در پاریس چاپ می شد، در ایران رواج نداشت. طبق مقررات وضع شده توسط Gustavrie اتریش، هزینه پست بر اساس وزن نامه ها پرداخت می شد و قیمت ارسال ها مطابق با قوانین اتحادیه پست بود. بنابراین نامه های بدون مهر ارسال نشد. این تمبرها کاغذهای مستطیلی کوچکی با نماد شیر و خورشید بود که قیمت آن به زبان لاتین و فرانسه در وسط تمبر چاپ می شد و چهار دسته بود; یک شاهی برای مشکی، دو شاهی برای آبی، چهار شاهی برای قرمز، هشت شاهی برای سبز.

اولین سری از تمبرهای ایرانی که به صورت رسمی در پست مورد استفاده قرار گرفت، سری تمبر باقری نام دارد. تمبرهای جدید با عکس ناصرالدین شاه بعدها در این دسته ها منتشر شد. یک شاهی برای بنفش، دو شاهی برای سبز، پنج شاهی برای قرمز و ده شاهی برای آبی. روی این تمبرها نشان شیر و خورشید در پایین و صورت پادشاه بر روی آن نقش بسته بود. شیر کمی بعد از تمبرها حذف شد و خورشید باقی ماند. همچنین زیر آفتاب عبارت کشورهای ممنوعه ایران نوشته شده بود. این تمبرها به تمبر ناصری معروف شد.

پس از مدتی چاپ تمبر به نماد قدرت تبدیل شد. همانطور که ضرب سکه در گذشته و چاپ اسکناس توسط حاکم نشانه استقلال بود، چاپ تمبر نیز نشانه قدرت و شورش علیه دولت بود زیرا به اندازه ضرب سکه و چاپ اسکناس در حدود اختیارات حکومت بود. زمانی که عبدالحسین لاری در لار قیام کرد و پرچم استقلال را برافراشت، تمبر پستی را به قلمرو خود منتشر کرد. همچنین با تحویل گرفتن پست ایران توسط مستشاران بلژیکی، یکی از آنها به نام ویکتور کاستینی، مسئولیت پست و گمرک خراسان را بر عهده گرفت. او دستور داد که یک سری تمبر با دو حرف VC چاپ شود و تمام علائم دولتی حذف شود. این امر که خلاف قوانین بین المللی بود، نشانه خودسری وی تلقی شد و مورد اعتراض شدید قرار گرفت.

افکار نهایی

ایرانیان اولین ملتی بودند که حدود 2500 سال پیش در زمان هخامنشیان حمل و نقل کالا از طریق پست را با عنوان چاپار ایجاد کردند. ایرانیان مدتها پیش این سازمان اداری را تأسیس و سامان دادند تا تمامی امور ارتباطی ایران از طریق آن انجام شود.